Klasztor Ryoan-ji, Kioto

Jeden z najsłynniejszych suchych ogrodów karesansui znajduje się w klasztorze Ryoan-ji (Klasztor Spokojnego Smoka). Jest to płaski ogród w kształcie prostokąta o wymiarach 25x10 metrów, gdzie na białym żwirze jest umieszczonych 15 głazów. Skały te umieszczone są w grupach 5-2, 3-2 i 3, czyli 7-5-3. Patrząc na nie z werandy, bez względu na miejsce z którego patrzymy, zawsze jeden z głazów pozostaje ukryty dla obserwatora. Biały żwir jest grabiony codziennie w ustalony wzór a kępki zielonego mchu przy podstawie głazów stanowią jedyną roślinność w tym ogrodzie. Całość otoczona jest glinianym murem o żółtawo-pomarańczowej barwie. Świątynia została ufundowana przez generała Hosokawa Katsumoto w 1450 roku a czas powstania ogrodu datuje się na koniec XV wieku.

Istnieje wiele teorii i spekulacji na temat symboliki ogrodu. Jego czyste linie, symbolika liczby głazów i ogólnie abstrakcyjny charakter wzbudzają żywe zainteresowanie i czynią go najbardziej tajemniczym wśród ogrodów karesansui.

Ogrody zen

Po japońsku ogrody te nazywane są karesansui lub sekitei.  Nazwa karesansui (枯山水) składa się z trzech znaków, które znaczą dosłownie: „uschnięty-góra-woda. Określa ona kompozycję, gdzie góry i rzeki tworzone są wyłącznie przy użyciu skał, żwiru i piasku. Niektórzy tłumaczą to jako „suchy ogród”.  Natomiast nazwę sekitei można przetłumaczyć jako „kamienny ogród”. Ogrody te były tworzone w japońskich świątyniach buddyjskich zen i stąd też pochodzi ich inna nazwa „ogrody zen”.

W ogrodach tych z kompozycji głównie skał, żwiru lub piasku oraz odpowiednio przyciętych pojedynczych drzew i mchu, kreowany jest miniaturowy krajobraz. Ma on często alegoryczny charakter i jest wypełniony buddyjskimi symbolami z legendy o górze Horai. Piasek lub żwir są tu odpowiednio zagrabione tak, aby swym wyglądem przypominały wodę i zmarszczki na jej powierzchni, a codzienne grabienie i utrzymywanie ogrodu jest częścią praktyki zen w świątyniach. Na powstanie tych ogrodów duży wpływ miało monochromatyczne malarstwo tuszem suibokuga.

Większość klasycznych ogrodów zen powstała w Kioto w okresie Muromachi (1336-1573). Mają one stosunkowo niewielką powierzchnię, są otoczone murem i przylegają bezpośrednio do hojo – siedziby opata klasztoru. Ogrody te należy oglądać „z zewnątrz” - siedząc na przylegającej do nich werandzie, czyli znajdując się fizycznie poza ich obrębem.

Do dzisiaj większość buddyjskich klasztorów zen ma ogrody w stylu karesansui, które można podziwiać, jeśli świątynia jest otwarta dla zwiedzających. Do najsłynniejszych należą ogrody w świątyniach: Saiho-ji, Tenryu-ji, Ginkaku-ji, Ryoan-ji i Daisen-in w kompleksie Daitoku-ji.

Chram Kitano Tenman-gu, Kioto

Jednym z miejsc, gdzie na początku wiosny możemy podziwiać kwitnące drzewa ume (Prunus mume), zwane też morelami lub śliwami japońskimi, jest shintoistyczny chram Kitano Tenman-gu w Kioto.

Czczony w nim jest jako bóstwo nauki Sugawara Michizane, który w epoce Heian (794-1185) był uczonym, poetą i politykiem na dworze cesarskim. W 901 roku, za sprawą intryg swojego politycznego rywala z potężnego rodu arystokratycznego Fujiwara, został pozbawiony swoich funkcji i honorów oraz zesłany na wyspę Kiushiu, gdzie zmarł w 903 roku.  Po jego śmierci szereg katastrof, które nawiedziły Kioto zostało przypisanych duchowi Sugawary, który w ten sposób miał się mścić za doznane upokorzenia i niesprawiedliwość. Aby obłaskawić ducha Sugawary dedykowano mu chram Kitano oraz nadano imię Karai Tenjin (bóg piorunów).

Obecnie czczony jest pod imieniem Tenman Tenjin (lub krótko Tenjin), jako bóg nauki. Jego kult widoczny jest zwłaszcza w okresie egzaminów wstępnych na uczelnie lub do szkół średnich (luty, marzec), kiedy to wielu uczniów w poświęconych mu chramach szuka nadprzyrodzonej pomocy. Chramy poświęcone bóstwu Tenjin zwane są Tenman-gu.

Chram, w formie jaką widzimy obecnie, został przebudowany w 1607 roku. Zarówno jego część zwana honden (główne sanktuarium mieszczące symbol czczonego bóstwa) jak i część zwana haiden (miejsce modlitw dostępne dla wszystkich) mają dachy w stylu irimoya-zukuri. Jest to forma dachu półszczytowego, przybyłego do Japonii z Chin wraz z rozwojem buddyzmu. W Kitano Tenman-gu honden i haiden są połączone przejściem a wszystkie dachy łączą się w ten sposób w jeden wspólny, w kształcie litery H. Taki styl w architekturze chramów nazywa się gongen-zukuri. Kitano Tenmangu jest jednym z najstarszych przykładów tego typu architektury w Japonii. Chram ten jest wpisany na listę Skarbów Narodowych Japonii.

Na terenie chramu i w przylegającym do niego sadzie, rośnie wiele drzew Prunus mume (podobno było to ulubione drzewo Sugawary).  W okresie kwitnienia, na przełomie lutego i marca, sad jest otwarty dla odwiedzających i można tu podziwiać pięknie kwitnące na biało i różowo drzewa. Co roku, 25 lutego, odbywa się tutaj festiwal kwitnących moreli (śliw), podczas którego można zobaczyć ceremonię herbacianą i wypić herbatę serwowaną przez gejsze i maiko.

Ume

Prunus mume (jap. ume 梅) to jedno z pierwszych drzew, które zakwita na wiosnę a właściwie późną zimą, na przełomie lutego i marca. Znak, ze cieplejsze dni już są niedaleko. W japońskiej poezji kwiaty ume należą do kigo (季語) - słów używanych na określenie danej pory roku i symbolizują wczesną wiosnę. Stanowią częsty motyw w malarstwie japońskim.

Kwiaty ume występują w kolorach od białych do ciemnoróżowych i wydzielają lekki, słodki zapach. Dojrzewanie owoców zbiega się w czerwcu z porą deszczową zwaną tsuyu, której nazwę zapisuje się dwoma znakami 梅雨 oznaczającymi ume i deszcz.

Poprawna nazwa ume (Prunus mume) to morela japońska, w języku polskim potocznie nazywana jest jednak śliwą japońską. Drzewo to ma wiele odmian a wśród nich również „płaczącą” odmianę shidare ume, ze zwisającymi do ziemi gałęziami.

Z owoców wytwarzany jest popularny likier znany pod nazwa Umeshu.

Zamek Inuyama

Zamek Inuyama (犬山城) jest uważany za najstarszy zachowany zamek w Japonii. Jest on również jednym z zaledwie 12 zamków zachowanych w swoim oryginalnym stanie. Pozostałe zamki znajdują się w Hikone, Himeji, Hirosaki, Kochi, Marugame, Maroka, Matsue, Matsumoto, Matsuyama, Uwajima oraz zamek Bitchu Matsuyama w Takahashi. Wszystkie inne zamki w Japonii to rekonstrukcje, wśród których sporą część stanowią betonowe repliki.  Zamek Inuyama należy do jednego z czterech zamków uznanych za Skarby Narodowe. Są to zamki w: Himeji, Matsumoto, Hikone i właśnie Inuyama.

Zamek został zbudowany w 1537 roku przez Oda Nobuyasu, wuja Oda Nobunaga. Ulokowany jest na wzgórzu, tuż nad brzegiem rzeki Kiso, która w tym miejscu stanowiła granicę pomiędzy dwoma prowincjami: Owari (obecnie rejon prefektury Aichi) i Mino (obecnie rejon prefektury Gifu).

Oda Nobunaga (1534–1582) był jednym z największych wojowników i dowódców w historii Japonii, inicjatorem zjednoczenia kraju pod przywództwem siogunatu pod koniec XVI wieku. Okres w historii Japonii przypadający na lata 1493-1593, zwany sengoku-jidai, był okresem decentralizacji i walk o władzę pomiędzy poszczególnymi prowincjami i ich władcami – panami feudalnymi zwanymi daimyo. Sengoku-jidai znaczy dosłownie „okres walczących państw”.

W tych wojnach zamek odegrał swoją rolę. W 1584 roku, podczas Bitwy pod Komaki Nagakute w zamku stacjonowała armia Toyotomi Hideyoshi, walcząca przeciwko wojskom Tokugawa Ieyasu. Toyotomi Hideyoshi (1536–1598) został następcą Oda Nobunaga i dokończył jego dzieła zjednoczenia Japonii w 1590 roku. Tokugawa Ieyasu (1543–1616), po bitwie pod Sekigahara w 1600 roku, zapoczątkował rządy siogunatu Tokugawa w 1603 roku, które trwały aż do przewrotu Meiji w roku 1868.

 

W roku 1617 zamek został oddany we władanie rodowi Naruse. Zamek znajdował się we władaniu rodziny Naruse do roku 1871. W 1868 roku szogunat Tokugawa został obalony i nastała nowa epoka w historii Japonii. W epoce Meiji (1868-1912) przeprowadzono szereg reform likwidujących feudalną strukturę kraju. W ich wyniku w 1871 roku obalono system lenn i wszystkie zamki zostały przekazane rządowi Meiji, wśród nich również zamek Inuyama. Ponieważ zamki postrzegane były jako symbole poprzedniej władzy i ustroju wiele z nich wyburzono lub porzucono aby popadły w ruinę. W zamku Inuyama większość budynków została zburzona, jednak w wyniku sprzeciwu ludności zaprzestano dalszego wyburzania i centralna struktura zamku tenshu oraz mur ishigaki,  na którym jest ona osadzona, zachowały się w niezmienionym stanie.

W 1891 roku w Wielkim Trzęsieniu Ziemi Nobi uszkodzeniu uległy zachodnia część głównej struktury zamku i wieża w części południowo-wschodniej. W związku z tym, w 1895 roku, zamek został zwrócony rodzinie Naruse, która zobowiązała się do jego naprawy i utrzymania. W 1935 roku zamek został uznany za Skarb Narodowy. W latach 1961-1965 przeszedł gruntowną renowację, a w roku 2004 rodzina Naruse przekazała prawa własności zamku fundacji zamkowej. Do tego czasu zamek Inuyama był jedynym prywatnym zamkiem w Japonii od czasów epoki Meiji.

Japońskie zamki budowane były na rożnych topograficznie obszarach jednak można je podzielić na 3 zasadnicze typy: zamki górskie yamajiro (山城), zamki nizinne hirajiro (平城) i zamki na wzgórzu hirayamajiro ( 平山城). Zamek Inuyama jest typem zamku na wzgórzu.

Na strukturę zamku składały się umieszczona w jego najbardziej centralnym dziedzińcu duża wieża zwana tenshu (天守) lub tenshukaku (天守閣) oraz labirynt kamiennych murów, dziedzińców, fos, wież i bram. Tenshu nie była zamkiem samym w sobie, była tylko jego najważniejszą częścią. Była to zasadniczo struktura militarna, nie mieszkalna. Panowie feudalni daimyo z reguły mieszkali w osobnych budynkach położonych na terenie zamku, w pobliżu tenshu.

Architektonicznie tenshu dzielą się na 2 typy: borogata i sotogata. W starszym typie borogata kwadratowa wieża umieszczona jest na górze czterospadowego dachu z dwoma półszczytami, zwanego dachem irimoya . Tenshu zamku Inuyama reprezentuje właśnie ten typ. W typie sotogata dach jest wielopoziomowy, każdy kolejny poziom jest trochę mniejszy od tego pod nim, ale dach zachowuje ten sam kwadratowy kształt.

Tenshu budowane były na wysokich kamiennych murach zwanych ishigaki. Ishigaki są jedną z części zamku, która robi największe wrażenie. Konstruowane były bez użycia cementu - kamienie po ich zebraniu i przycięciu układano w odpowiedni sposób. Wewnątrz murów kamienie są dużo większe i dłuższe niż mogłoby to nam się wydawać oglądając powierzchnie murów. Wewnątrz, przestrzenie pomiędzy dużymi kamieniami wypełniano drobnymi kamykami, co nadawało murom pewną elastyczność – większość z nich przetrwała kilka wieków w narażonej na częste trzęsienia ziemi Japonii.

Ishigaki możemy podzielić na kilka typów, w zależności od tego jak bardzo przetworzone były kamienie użyte do ich budowy. Często budowane typy to: nozurazumi, uchikomihagi i kirikomihagi.  W murach typu nozurazumi (野面積) używano kamieni w ich naturalnym kształcie, bez dodatkowej obróbki. Tej właśnie techniki użyto w zamku Inuyama i nie pozwalała ona na wznoszenie wysokich lub stromych murów. Ishigaki w Inuyama maja 5 metrów wysokości.  W murach typu uchikomihagi (打込ハギ) kamienie są wygładzone i ciasno dopasowane do siebie, powstałe przerwy wypełnia się mniejszymi kamieniami. W murach typu kirikomihagi (切込ハギ) kamienie są obrabiane i przycinane tak, aby ściśle do siebie pasowały, nie ma tu przerw między nimi.

Tenshu były drewnianej konstrukcji, co narażało je na łatwe zniszczenie przez ogień. Aby przynajmniej częściowo je od tego uchronić zewnętrzne ściany pokrywano grubymi warstwami tynku. Mimo to wiele zamków spłonęło od uderzenia pioruna, zaproszenia ognia w czasie trzęsień ziemi lub broni palnej w czasie walk.

Wieża tenshu zamku Inuyama została zbudowana w latach 1601-1620 i to właśnie tylko ta część zamku zachowała się do dzisiaj w oryginalnym stanie. Z zewnątrz widoczne są 3 poziomy, w rzeczywistości wewnątrz wieży znajdują się 4 poziomy oraz 2 poziomy na wysokości murów.

Na pierwszym poziomie wieży znajdują się 4 pomieszczenia, w tym sala władcy zamku, pomieszczenie do składowania kamieni czy strzał oraz sala samurajów strzegących tego ładunku. Tenshu była przede wszystkim strukturą militarną, dlatego pomieszczenia są proste, bez zbędnych ozdób. Możemy zobaczyć tu również zsyp kamieni ishi-otoshi (石落とし) – wypust w ścianie służący do zrzucania na atakujących przeciwników kamieni. Na drugim poziomie mieściła się zbrojownia i wzdłuż trzech ścian zainstalowane są tu półki do przechowywania uzbrojenia samurajów. Poziom trzeci to szczyty dachu irimoya, znajdują się tu 4 małe okna. Na poziomie czwartym znajduje się zewnętrzny balkon biegnący dookoła wieży. Dawniej służył do obserwacji terenów wokół zamku a dzisiaj służy zwiedzającym do podziwiania rozciągających się z niego widoków. Możemy stąd dojrzeć między innymi zamek w Gifu, wieże dworca w Nagoi, podziwiać widoki na dolinę rzeki Kiso czy okoliczne góry.